Galeria „Ciasna” zaprasza na wystawę
„Wycinanki aszkenazyjskie i sefardyjskie” Autor: Marta Gołąb
Wystawa będzie trwać od 13.09.2022 do 7.10.2022
Wernisaż wystawy 13.09.2022 o godz. 18:00. W razie nieobecności Autorki przewidziana jest audiokonferencja.
Dwie wielkie tradycje ─ sefardyjska i aszkenazyjska
Wycinanka żydowska to zjawisko zarówno sefardyjskiej, jak i aszkenazyjskiej kultury. Odmienność
tych rodzajów wycinanek wynika z różnic między dwiema wielkimi tradycjami judaizmu.
Przewodnikiem po tych dwóch światach niech będzie wybitny żydowski filozof i poeta, rabin
Abraham Joshua Heschel (1907-1972). Oto fragmenty z jego książki "Pańska jest ziemia".
W minionym tysiącleciu dwie główne tradycje rozwijały się w żydowskim życiu, odnosząc się do
dwóch grup, które kolejno dzierżyły duchowe przewodnictwo: wcześniej hiszpańskiej, sefardyjskiej,
a w późniejszym okresie ─ aszkenazyjskiej.
Grupa sefardyjska złożona jest z potomków Żydów, którzy osiedlili się na Półwyspie Iberyjskim w
okresie mahometańskim. Hiszpania nazywa się po hebrajsku Sefard, dlatego Żydzi ci nazywani są
Sefardyjczykami. Zmuszeni do wędrówek, a w piętnastym wieku wygnani z Hiszpanii i Portugalii,
osiedlili się przeważnie wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego, a także w Holandii, Anglii i na
podległych im obszarach.
okresie mahometańskim. Hiszpania nazywa się po hebrajsku Sefard, dlatego Żydzi ci nazywani są
Sefardyjczykami. Zmuszeni do wędrówek, a w piętnastym wieku wygnani z Hiszpanii i Portugalii,
osiedlili się przeważnie wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego, a także w Holandii, Anglii i na
podległych im obszarach.
Wspólnota aszkenazyjska składa się z potomków Żydów, którzy przybyli z Babilonii i Palestyny na
Bałkany oraz do Środkowej i Wschodniej Europy i którzy od późnego średniowiecza mówili po
niemiecku lub w języku jidysz. Są oni nazywani Żydami aszkenazyjskimi od hebrajskiego słowa
Aszkenaz, oznaczającego Niemcy. (...)
Dziełem Żydów Półwyspu Iberyjskiego była wcześniejsza, wspaniała epoka żydowskiej historii,
wyróżniająca się nie tylko pomnikowymi osiągnięciami naukowymi, ale także uniwersalnością
ducha. Ich dokonania były, w pewnym sensie, syntezą żydowskiej tradycji i cywilizacji
muzułmańskiej.
wyróżniająca się nie tylko pomnikowymi osiągnięciami naukowymi, ale także uniwersalnością
ducha. Ich dokonania były, w pewnym sensie, syntezą żydowskiej tradycji i cywilizacji
muzułmańskiej.
Na życie intelektualne Żydów w Hiszpanii głęboki wpływ wywierał otaczający ich świat. Formy
literackie, metody naukowe, kategorie filozoficzne, a nawet zasady teologiczne były często
przejmowane od Arabów. Pobudzani i wzbogacani w swoim pisaniu i myśleniu przez obce wzory,
żydowscy autorzy skłonni byli do podkreślania zasadniczej zgodności między doktrynami swojej
wiary i teoriami wielkich nieżydowskich myślicieli. (...)Kultura hiszpańskich Żydów sefardyjskich
kształtowana była przez elitę, pochodziła z góry i prawie nie było w niej śladu archaicznej prostoty,
pomysłowej naiwności i niekłamanej naturalności pokornych mas. (...) Pod wpływem arabskiej
metryki i retoryki, wrodzony duch języka hebrajskiego, z jego skromnością, surowością i klarowną
siłą, ustąpił kunsztownemu stylowi. Pisarze rozkoszowali się wyszukanymi, ozdobnymi metaforami,
które raczej zachwycały wyobraźnię znawcy, niż zdobywały uczucia. (...)
W okresie aszkenazyjskim życie duchowe Żydów toczyło się w izolacji. Skutkiem tego wyrastało ono
z własnych, starodawnych korzeni i rozwijało się w miejscowym środowisku, niezależnie od
tendencji i zwyczajów otaczającego świata. Na ogół bardziej intelektualnie zaawansowani niż ich
germańscy czy słowiańscy sąsiedzi, Żydzi rozwinęli jedyne w swoim rodzaju wzory kulturowe w
myśleniu i pisaniu, w swoich zbiorowych i jednostkowych sposobach życia. Trwale przywiązani do
własnych tradycji, skoncentrowali się na doskonaleniu tego, co najbardziej własne, co najbardziej
swoiste i osobiste. Nie pożyczali od innych kultur ani treści, ani formy. (...)
Tu, w Europie Wschodniej, naród żydowski stał się sobą. Nie żył jak gość w cudzym domu, który
musi stale pamiętać o zwyczajach i nawykach gospodarza. Żydzi mieszkali tu bez zastrzeżeń i bez
maskowania się, poza domami tak samo jak wewnątrz nich. Kiedy w swoich komentarzach do
Talmudu używali zwrotu „świat pyta”, nie odnosili tego do problemu postawionego przez
Arystotelesa czy Awerroesa. Ich towarzysze w studiowaniu Tory byli dla nich „światem”. (...) W
ustach Żydów aszkenazyjskich język hebrajski wyzwolony był ze złotych łańcuchów złożonej retoryki
i stawał się tak prosty i naturalny, jak język autorów midraszy w pierwszych wiekach naszej ery.
Język ten nie był jak uroczysty orientalny dywan, po którym stąpa się rytmicznym krokiem, lecz jak
miękki tałes ─ modlitewny szal, równocześnie święty i zwyczajny, w który możesz owinąć się i być
sam ze swoim Bogiem. (...) Poza tym wschodnioeuropejscy Żydzi stworzyli swój własny język ─jidysz, który zrodził się z chęci uczynienia religijnej literatury zrozumiałą, wyjaśnienia i uproszczenia jej olbrzymiej złożoności. W ten sposób powstał tu, jak gdyby spontanicznie, „język matczyny”, dokładny wyraz uczucia, sposób mówienia bez ceremonii i sztuczności ─ język, który mówił bez obierania okrężnych ścieżek, który miał matczyną intymność i ciepło. W języku tym
mówisz „piękno” i masz na myśli także „duchowość”; mówisz „dobroć” i masz na myśli także
„świętość”. W niewielu językach można mówić tak prosto i tak bezpośrednio; i mało jest języków, w
których tak trudno byłoby kłamać. (...)
miękki tałes ─ modlitewny szal, równocześnie święty i zwyczajny, w który możesz owinąć się i być
sam ze swoim Bogiem. (...) Poza tym wschodnioeuropejscy Żydzi stworzyli swój własny język ─jidysz, który zrodził się z chęci uczynienia religijnej literatury zrozumiałą, wyjaśnienia i uproszczenia jej olbrzymiej złożoności. W ten sposób powstał tu, jak gdyby spontanicznie, „język matczyny”, dokładny wyraz uczucia, sposób mówienia bez ceremonii i sztuczności ─ język, który mówił bez obierania okrężnych ścieżek, który miał matczyną intymność i ciepło. W języku tym
mówisz „piękno” i masz na myśli także „duchowość”; mówisz „dobroć” i masz na myśli także
„świętość”. W niewielu językach można mówić tak prosto i tak bezpośrednio; i mało jest języków, w
których tak trudno byłoby kłamać. (...)
Sefardyjskie książki są jak starannie uporządkowane i pielęgnowane parki, pisma aszkenazyjskie ─jak zaczarowane pradawne puszcze; pierwsze są jak opowieści z początkiem i końcem, drugie mają
początek, ale często przekształcają się w opowieść bez końca.*
Tę piękną opowieść porównać można do źródła, z którego wypływają strumyki ─ dwie tradycje żydowskiej wycinanki.
Wycinanka sefardyjska jest jak orientalny pałac ─ wiele w nim komnat, zapełnionych lampami i
menorami, wiele zdobień. W przepychu niepodobna się zagubić, bo i nie ma komu. Nie wejdzie tu
kot ani inne zwierzę. Panuje cisza. Chłód wnętrza potęgują metaliczne refleksy błyszczące zza ażuru ornamentów: świetność ascezy. Aszkenazyjska jest jak izba, gdzie matka piecze chałę
─ tam gwar w jidysz, „matczynym języku”.
Uczucie, naiwność, nie są słabością, nie trzeba się ich wstydzić. Kot mruczy ─ raczej ryczy ─ lew domowy, na potrzeby wycinanki. Ptak dziobie ziarno ─ i oto już jego dziób trzyma szarfę ze
słowami psalmu. Kwiat ręką matki siany ─ oto Drzewo Życia. Ileż barw, jak tu ciepło, nawet błękit grzeje.
słowami psalmu. Kwiat ręką matki siany ─ oto Drzewo Życia. Ileż barw, jak tu ciepło, nawet błękit grzeje.
Odłóżmy metaforę i spójrzmy na prace.
Sztuka islamu, w której, zgodnie z Dekalogiem, nie przedstawia się zwierząt ani ludzi, wywarła
wpływ na wycinankę sefardyjską. Dominuje w niej geometria. Niewiele tu przedstawień o znaczeniu symbolicznym
─ to menory, kolumny, lampy, chamsy. Kanon ten pozwala jednak na
pewną swobodę. W wycinankach z Turcji czy Maroka znajdziemy wazony z bukietami, gałązki,
orientalne dzbany o wydłużonych szyjkach i fantazyjnych uchwytach, nawet ptaki. Wycinanki sefardyjskie sprawiają wrażenie płaskich dekoracyjnych kobierców, o barwach stonowanych, z
upodobaniem do błękitów ze złotem.
Wycinanki z Europy Wschodniej zachwycają obfitością fauny i flory. Wpływ baroku, horror vacui,
melodyjność form, przeplatanie się wszystkich elementów dające iluzję trójwymiarowości,
zróżnicowanie barwne od subtelnych harmonii po jaskrawość ─ to różni je od prac sefardyjskich.
I tu, i tam ─ inskrypcje hebrajskie.
Byłoby uproszczeniem ostre kreślenie granic. Różnice istnieją, ale mogą być czasem tak niewielkie,
jak przestrzeń między literą a literą zapisaną w Torze.
Zastanawiam się, która z tych tradycji jest mi bliższa.
Gdy chodziłam do szkoły, rysowałam kolorowymi długopisami miniaturowe ornamenty. Nie
zachowały się, ale pamiętam je dokładnie. Gdyby wyjąć je z wyobraźni, powiększyć i wyciąć,
nadałyby się do pracy sefardyjskiej. Zrobiłam sobie wtedy książeczkę z okładką wyciętą w tym
stylu, była srebrna na czerwonym tle. Skąd ten pomysł, czy gdzieś podpatrzony, nie pamiętam, w
każdym razie tkwiło we mnie „od zawsze” wyczucie Wschodu.
Było to w Muzeum Żydowskim w Wiedniu. Kiedy po raz pierwszy (i jak dotąd jedyny) zobaczyłam
tam dawną wycinankę aszkenazyjską, byłam zdumiona. Niewielka praca, topornie wycięta, w
przeraźliwych barwach, czerwonych i żółtych, wydała mi się barbarzyńska. Jak to, czy to możliwe,
dziwiłam się ─ przyzwyczajona do pięknych ilustracji. Oczekiwałam czegoś innego. A jednak
pozytywnie przeżyłam to spotkanie, bo to, co zobaczyłam, było prawdą.
Moje dni z wycinanką upływają wśród zwierząt, które wymyślam. Łaszą się i dopraszają łaski
wycięcia. Nie mogę im odmówić. Ale jest we mnie i ten drugi świat, głębiej ukryty, i on też prosi o
uwagę. Te moje orientalne prace mogą się wydawać obce ─ tu, w Polsce ale dla mnie są one
powrotem do samej siebie z lat szkolnych. Tam jestem sobą i tu też, tylko inaczej.
jak przestrzeń między literą a literą zapisaną w Torze.
Zastanawiam się, która z tych tradycji jest mi bliższa.
Gdy chodziłam do szkoły, rysowałam kolorowymi długopisami miniaturowe ornamenty. Nie
zachowały się, ale pamiętam je dokładnie. Gdyby wyjąć je z wyobraźni, powiększyć i wyciąć,
nadałyby się do pracy sefardyjskiej. Zrobiłam sobie wtedy książeczkę z okładką wyciętą w tym
stylu, była srebrna na czerwonym tle. Skąd ten pomysł, czy gdzieś podpatrzony, nie pamiętam, w
każdym razie tkwiło we mnie „od zawsze” wyczucie Wschodu.
Było to w Muzeum Żydowskim w Wiedniu. Kiedy po raz pierwszy (i jak dotąd jedyny) zobaczyłam
tam dawną wycinankę aszkenazyjską, byłam zdumiona. Niewielka praca, topornie wycięta, w
przeraźliwych barwach, czerwonych i żółtych, wydała mi się barbarzyńska. Jak to, czy to możliwe,
dziwiłam się ─ przyzwyczajona do pięknych ilustracji. Oczekiwałam czegoś innego. A jednak
pozytywnie przeżyłam to spotkanie, bo to, co zobaczyłam, było prawdą.
Moje dni z wycinanką upływają wśród zwierząt, które wymyślam. Łaszą się i dopraszają łaski
wycięcia. Nie mogę im odmówić. Ale jest we mnie i ten drugi świat, głębiej ukryty, i on też prosi o
uwagę. Te moje orientalne prace mogą się wydawać obce ─ tu, w Polsce ale dla mnie są one
powrotem do samej siebie z lat szkolnych. Tam jestem sobą i tu też, tylko inaczej.
To dwie połowy
owocu.
Marta Gołąb
*Autorem przekładu jest Henryk Halkowski
owocu.
Marta Gołąb
*Autorem przekładu jest Henryk Halkowski
