Autor:Teodor Wiśniewski  Redakcja Jas24info.pl

 12 lipca, minęla kolejna rocznica wydarzenia o fundamentalnym znaczeniu dla powojennych losów Polski. Dokładnie w tym dniu, w 1947 roku, ówczesny premier Józef Cyrankiewicz ogłosił decyzję o odrzuceniu przez Polskę oferty udziału w amerykańskim Planie Marshalla. Ta decyzja, podjęta pod ścisłym dyktando Moskwy, miała zaważyć na kierunku rozwoju naszego kraju na całe dziesięciolecia, kształtując rzeczywistość gospodarczą i społeczną, której konsekwencje – w tym trudną dyskusję o reparacjach – odczuwamy do dziś.

Plan Marshalla – szansa, której nie wolno było wykorzystać

Po zakończeniu II wojny światowej Europa leżała w ruinie. Stany Zjednoczone, świadome skali zniszczeń i zagrożeń destabilizacją, wystąpiły z bezprecedensową inicjatywą – Programem Odbudowy Europy (European Recovery Program), szerzej znanym jako Plan Marshalla. Była to oferta ogromnego wsparcia finansowego (w postaci bezzwrotnych dotacji i pożyczek), dostaw surowców, maszyn oraz transferu nowoczesnych technologii. Celem było nie tylko dźwignięcie gospodarek europejskich, ale także ustabilizowanie kontynentu i przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się ideologii komunistycznej.

Dla Polski, kraju zdewastowanego w wyniku niemieckiej okupacji i działań wojennych – zniszczone miasta, przemysł, infrastruktura, miliony ofiar – Plan Marshalla stanowił jedyną realną szansę na szybką i niezależną odbudowę. Udział w nim oznaczałby dostęp do kapitału, który umożliwiłby modernizację przemysłu, rozwój rolnictwa i radykalną poprawę standardu życia obywateli. Kraje Europy Zachodniej, które przyjęły pomoc (m.in. Francja, Wielka Brytania, Włochy, a także późniejsze Niemcy Zachodnie), doświadczyły bezprecedensowego wzrostu gospodarczego, określanego mianem "cudu".

Dyktat Kremla: Droga na Wschód zamiast na Zachód

Niestety, suwerenność powojennej Polski była iluzoryczna. Józef Stalin, ówczesny dyktator Związku Sowieckiego, stanowczo sprzeciwił się Planowi Marshalla, traktując go jako zagrożenie dla swoich wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej i narzędzie "amerykańskiego imperializmu". Państwa znajdujące się w radzieckiej strefie wpływów, w tym Polska, zostały zmuszone do odrzucenia amerykańskiej oferty. Decyzja ta nie była wynikiem kalkulacji ekonomicznych czy narodowych interesów, lecz brutalnej polityki siły i pełnego podporządkowania woli Moskwy.

Skutkiem było przymusowe włączenie Polski do bloku gospodarczego podporządkowanego ZSRR, opartego na centralnym planowaniu i braku wolnorynkowych mechanizmów. To w konsekwencji doprowadziło do wieloletniego zacofania technologicznego i gospodarczego w stosunku do krajów Zachodu. Brak dostępu do zachodnich innowacji, kapitału i rynków, połączony z nieefektywnym systemem gospodarczym, sprawił, że Polska przez dekady nie była w stanie nadrobić wojennych strat i wykorzystać swojego potencjału.

Podwójny ciężar: Niespłacone reparacje od Niemiec i ukryte straty od Związku Sowieckiego

Decyzja z 12 lipca 1947 roku ma bezpośredni związek z dzisiejszą, gorącą debatą o reparacjach wojennych. Polska, jako jeden z krajów, które poniosły absolutnie gigantyczne straty materialne i ludzkie w wyniku niemieckiej agresji – szacowane na biliony złotych – nigdy nie otrzymała adekwatnego odszkodowania. Po II wojnie światowej, pod naciskiem Związku Sowieckiego, Polska została zmuszona do zrzeczenia się roszczeń reparacyjnych wobec Niemiec (w 1953 roku, w kontekście NRD, co było uznawane za polityczną farsę). To zrzeczenie nie było suwerenną decyzją, a Polska de facto stała się ofiarą również powojennej polityki Moskwy, która decydowała o podziale niemieckich aktywów, często na własną korzyść.

Jednak dyskusja o reparacjach nie może ograniczać się tylko do Niemiec. Musimy pamiętać także o stratach i "ukrytych reparacjach", jakie Polska poniosła na rzecz Związku Sowieckiego. Choć Sowieci teoretycznie mieli "reparacje" z Niemiec, w praktyce grabili polskie zasoby – demontując fabryki, infrastrukturę, wywożąc dobra kultury, surowce i maszyny. Dodatkowo, model gospodarczy narzucony przez Moskwę, wymiana handlowa na niekorzystnych warunkach oraz utrzymywanie kosztownej obecności Armii Radzieckiej na polskim terytorium, stanowiły ogromne obciążenie dla polskiej gospodarki. W efekcie, Polska, zamiast otrzymywać realne odszkodowania od Niemiec, sama była eksploatowana przez swojego "sojusznika".

Dziedzictwo utraconej szansy i trudna lekcja historii

12 lipca 1947 roku pozostaje bolesnym przypomnieniem, jak polityka mocarstw i brak suwerenności mogą zaważyć na losach całego narodu, pozbawiając go możliwości budowania dobrobytu i niezależnej przyszłości. Koncepcje, które dziś niekiedy idealizują socjalizm czy komunizm, często ignorują te fundamentalne fakty historyczne. Odrzucenie Planu Marshalla to jeden z najbardziej jaskrawych przykładów, jak decyzje polityczne wymuszone przez autorytarny reżim mogą pozbawić całe pokolenia możliwości rozwoju i dobrobytu, skazując je na dekady zacofania.

To właśnie ten moment był początkiem gospodarczego rozjazdu między Polską a Zachodem, a kwestia reparacji od Niemiec oraz ukrytych strat od Związku Sowieckiego, staje się kluczowa dla pełnego zrozumienia dziedzictwa II wojny światowej. Dziś, odbudowując naszą pozycję w Europie, musimy pamiętać o tej lekcji historii – o cenie, jaką zapłaciliśmy za brak suwerenności i polityczne iluzje. Prawdziwa wolność i dobrobyt budowane są na niezależnych wyborach, sprawiedliwości historycznej i otwarciu na świat, a nie na politycznych dyktatach.

Źródło: Instytut Pamięci Narodowej (IPN), opracowania historyków ekonomii.

Manifestacja pierwszomajowa w Warszawie. 1948 r. Fot. PAP/CAF